Door: Robin Sietsema en Juliette Hemelaar van Stichting Verus Historia
Afbeelding 1: het reliëf van Halicarnassus (www.britishmuseum.org)
Het is één van de bekendste en spannendste beelden uit de Romeinse oudheid: twee gladiatoren die in een kolkende arena elkaar te lijf gaan. Veel mensen hebben het idee dat de gladiatorensport alleen door mannen beoefend werd. Maar was dit ook het geval? Er zijn inmiddels bronnen die een ander verhaal vertellen. Romeinse auteurs schreven al over vrouwen die deelnamen aan de spelen in Rome en de laatste jaren is er ook steeds meer archeologisch bewijs gevonden voor het bestaan van vrouwelijke gladiatoren, tegenwoordig gladiatrixen genoemd. Om hier meer inzicht in te krijgen, duiken we de oude geschriften en archeologische opgravingen in.
Vereeuwigd in schrift
Het bestaan van gladiatrixen komt uit een aantal literaire bronnen naar voren. Ondanks dat deze bronnen schaars zijn, zijn zij wel overtuigend. Zo beschrijft Dio Cassius (Romeinse politicus en geschiedschrijver) een festival dat werd gehouden door keizer Nero waar vrouwen optraden als onder andere gladiatoren. Een ander evenement, gesponsord door Nero, dat Cassius beschreef bevatte optredens van Ethiopische mannen, kinderen én vrouwen. Verder noteerde Cassius hoe keizer Domitianus dwergen liet vechten tegen vrouwen.
Volgens Suetonius, een andere Romeinse geschiedschrijver, organiseerde diezelfde keizer Domitianus in 88 n.Chr. extravagante spelen waarbij ook vrouwen vochten.
Omdat dit soort geschreven bronnen zeer zeldzaam zijn, zijn sommige geschiedkundigen ervan overtuigd dat gladiatrixen exotische rariteiten waren. Echter, de optredens van vrouwen in arena’s worden in de bronnen zijdelings genoemd en hun zeldzaamheid wordt niet expliciet benoemd. Misschien was het dus wel een wijder verspreid fenomeen dan vaak wordt gedacht, maar dit is slechts speculatie (Murray, 2003).
Een van de belangrijkste aanwijzingen voor het bestaan van gladiatrixen zijn enkele verboden die zijn uitgevaardigd. Een voorbeeld hiervan is een senatus consultum, een besluit van de romeinse senaat, van keizer Augustus uit 22 v.Chr. Hij verbood vrouwen van een bepaalde status, bijvoorbeeld dochters van senatoren, te vechten als gladiator. (McCullough, 2008) Het grootste deel van de senatus consulta die hierna zijn doorgevoerd gaan ook specifiek over vrouwen van hoge status, ook wel feminae genoemd. Feminae waren dochters of vrouwen van Romeinse staatsburgers en verdienden respect. Vrouwen van lage stand werden mulieres genoemd en met weinig respect behandeld. Omdat mulieres niet genoemd werden in de meeste verboden, is het mogelijk dat zij wel mochten vechten (McCullough, 2008). Alleen het verbod van keizer Septimus Severus gold voor alle vrouwen, ongeacht hun sociale status. In dit document werden in 200 n.Chr. gladiatorengevechten verboden tussen vrouwen. Na dit verbod zijn er geen bronnen meer bekend over gladiatrixen dus het lijkt effectief te zijn geweest (Manas, 2011).
Al deze literaire bronnen hebben iets gemeen: ze zijn afkomstig uit Rome. Dit hoeft nog niet te betekenen dat er buiten Rome ook geen vrouwen in de arena mochten vechten. Zo zijn er in andere delen van het rijk enkele interessante vondsten gedaan die ons meer kunnen vertellen over gladiatrixen. Het is tijd om ons te buigen over het archeologische bewijs.
Bewijs vanuit de grond
De eerste vondst komt uit de buurt van Rome, namelijk de havenstad Ostia. Hier is een inscriptie gevonden die dateert uit de derde eeuw n.Chr. Hierop wordt bekend gemaakt dat de magistraat Hostilianus de eerste was sinds het ontstaan van de stad die vrouwen tegen elkaar liet vechten (Murray, 2003). Uit deze bron is vrij duidelijk op te maken dat er vrouwen waren die tegen elkaar vochten, maar dit is niet het enige bewijs dat is teruggevonden.
Een stuk verder naar het oosten van het rijk in Halicarnassus, waar het huidige Turkije ligt, is een interessant marmeren reliëf uit de tweede eeuw n.Chr. gevonden (afb. 1). Hierop staan twee gladiatrixen afgebeeld die tegenover elkaar staan. Aan hun zwaarden, schilden en bepantsering is te zien dat zij van het provocator-type zijn, een type met kort zwaard, middelgroot schild en een pectoraal (borstbescherming). Hun borsten en hoofden zijn bloot, iets wat tot veel discussie heeft geleid. Louis Robert (1940) was van mening dat vrouwen zonder helmen vochten. Dit zou worden gedaan omdat het publiek dan kan zien dat er echt vrouwen aan het vechten zijn. Ook zouden het geen volwaardige gevechten zijn, omdat zij geen helmen droegen. Kathleen Coleman (2000) wijst ons echter op de ronde objecten aan beide kanten van het reliëf. Dit kunnen heel goed hun helmen zijn die ze hebben afgezet om de uitslag (gelijkspel) van het gevecht te verduidelijken. Ook de namen van de afgebeelde gladiatrixen zijn bewaard gebleven: Amazon en Achillia.
Naast een inscriptie en een reliëf is er ook een graf gevonden. In 1996 werd in Southwark, Engeland een ommuurd grafveld uit de eerste eeuw n.Chr. gevonden, maar het crematiegraf dat de meeste aandacht trok lag buiten de muren. De opgravers van het graf zijn ervan overtuigd dat dit het graf was van een gladiatrix. Forensisch onderzoek naar de verbrande botresten wees uit dat die toe behoorden aan een vrouw van in de twintig.
Het feit dat de crematie plaats had gevonden op een groots uitgewerkte bustum (brandstapel) suggereert dat deze persoon gerespecteerd was. Daarnaast werden er grafgiften gevonden in de vorm van keramieken vaten en olielampjes, net als de overblijfselen van een uitgebreid feestmaal. Deze combinatie van bustum, grafgiften en feestmaal wijst
op rijkdom en macht.
Afbeelding 2: Olielamp uit het gladiatrixen
graf in Londen (http://www.fscclub.com)
De afbeeldingen op de olielampjes en de restanten van verbrande dennenappels in de vaten zijn ook te linken aan gladiatorengevechten (zie afbeelding 2). Het is opvallend dat deze jonge vrouw schijnbaar met veel zorg en kosten begraven is, toch buiten het grafveld ligt waar normaal gesproken outcasts lagen. Dit zou verklaard kunnen worden door haar status als gladiatrix (Murray, 2003).
Deze verscheidene vondsten bij elkaar overtuigden the Museum of London ervan dat de vrouw die hier begraven was een gladiatrix was, maar er zijn ook verscheidene mensen die deze overtuiging niet delen. Het is dus niet helemaal zeker of deze vrouw een gladiatrix was, de vondsten kunnen er ook op wijzen dat de vrouw een groot fan was van gladiatorengevechten (Murray, 2003).
Tot slot is er een bronzen beeldje gevonden dat sterk doet denken aan een gladiatrix (afb. 3). Dit bronzen beeldje is afkomstig uit de eerste eeuw n.Chr. en werd oorspronkelijk gezien als een vrouwelijke atleet. In haar opgeheven linkerhand houdt ze een gekromd voorwerp vast dat een strigil (schraper voor lichaamsvuil en zweet) zou kunnen zijn. Alfonso Manas (2011) is het niet met deze interpretatie eens. Volgens hem houdt ze geen strigil maar een sica vast, de gekromde dolk van het gladiator-type Thraex. Haar lichaamshouding klopt ook bij die van een zegevierende gladiator. Ze heft haar wapen trots op als begroeting naar het publiek terwijl ze naar beneden, richting haar overwonnen tegenstander kijkt.
Verder draagt ze een kleine lendendoek en fasicae (stroken stof of leer) om haar knie. Deze outfit is typisch voor een gladiator, en niet voor een atleet. Dit zou kunnen betekenen dat dit een vrouw was die in de arena vocht..
Hernieuwde blik
Kortom, er zijn een aantal geschreven bronnen en archeologische vondsten die wijzen op het bestaan van gladiatrixen. Deze bronnen zijn niet alleen afkomstig uit Rome, maar ook uit andere delen van het Romeinse rijk. Dat betekent dat er wellicht in het gehele Romeinse rijk vrouwen vochten. Het bewijs is alleen schaars en het is waarschijnlijk dat gladiatrixen een bijzonder fenomeen waren. Gladiatoren voerden de boventoon, gladiatrixen waren een exotische rariteit. Ook is er helaas weinig bekend over de manier van leven en trainen van deze vrouwelijke vechters.
Bewijs is helaas niet altijd even duidelijk. Het bronzen beeldje kan gezien worden als een atlete, maar kan ook geïnterpreteerd worden als gladiatrix. Soms kan een hernieuwde blik op een bron nieuwe inzichten voortbrengen.
Literatuur
Manas, A. (2011). New evidence of female gladiators: the bronze statuette at the Museum für Kunst und Gewerbe of Hamburg. Londen: Taylor & Francis Group.
McCullough, A. (2008). Female Gladiators in Imperial Rome: Literary Context and Historical Fact. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.
Murray, S.R. (2003). Female gladiators of the Ancient Roman World. Journal of combative sports, https://ejmas.com/jcs/jcsframe.htm Coleman, K. (2000). Missio at Halicarnassus. Harvard Studies in Classical Philology, Vol. 100, pp. 487-500